در نگاه اول شاید به نظر برسد میان نمایش‌نامه‌ی به‌خاطر ماهان و دیگر آثار محمد مساوات، ارتباط معنامندی نتوان پیدا کرد اما برخورد ساده‌ی نویسنده با ناتورالیسم در نمایش‌نامه‌ی به خاطر ماهان و ساده بودن بافت اثر، دلیل اصلی تمایز آن با دیگر آثار مساوات است. تصویر ما از این نویسنده، بیش‌تر محصول آثاری چون قصه‌ی ظهر جمعه، خانواده، بی پدر، این یک پیپ نیست، بیگانه در خانه و … است. در این نمایش‌نامه اما مساوات از مؤلفه‌های معمول خود که یا به شدت خلاقه و عادت‌گریز هستند و یا بسیار رئالیستی و اجتماعی استفاده نمی‌کند و گویا ترجیح داده است با ساد‌گی غیر‌معمولی که در آثار او سراغ نداریم، این متن را به سرانجام برساند.

در جست‌وجوی گور و دو نمایش‌نامهٔ دیگرِ نو

*

کانزه کجیرو نُبومیتسو(Kanze Kiyotsugu Kan`ami)

کانزه کیتسوگو کان‌آمی (Yugyo Yanagi)

برگردان مقداد جاویدی صباغیان

*

ارزیابی متون نو همواره زیر سایۀ توجه به عناصر ناادبیِ اجرا صورت گرفته است. حتی می‌توان گفت اجرای نمایش نو میل آن دارد تا ارزش‌های ادبی را پنهان كند. سطرها آن‌قدر خفه و تصنعی ادا می‌شوند که فهم آن‌ها تقريباً ناممکن به نظر می‌رسد، مگر کسی از پیش متن را در یاد داشته باشد. بیان بازیگران هنگام گفتن جمله‌ای چون «من از عذابی تحمل‌ناپذیر در رنجم.» و جمله‌ای چون «درختان گیلاس به شکوفه نشسته‌اند.» چندان از یکدیگر متفاوت نیست. سنت‌های ديرپا هر آهنگی در صدای بازیگر و هر یک از حرکات بدن او را از پیش مقرر كرده‌اند. در این سنت‌ها مقصد آشکار كردن معناهای غایی متون است، ولی این معناها از معنای هر یک از سطرها فراتر می‌روند و بنابراين ممکن است بازیگری سطری را بسيار خوب ادا کند، بی آنکه معنای آن را بفهمد.

*

اجرا و هم متن در نمایش کلاسیک نوی ژاپن سکرآور است و سحرانگیز، نه فقط برای ما که نسبت به افق فرهنگی آن در بُعد به‌سرمی‌بریم، بلکه برای مخاطبان ژاپنی امروز و حتی مخاطبان هم‌روزگارش، و دانلد کین در درآمد ارزنده و روشنگرش به این مهم اشاره کرده است. جادوی نمایش نو را شاید بتوان در چند خصیصهٔ آن بازشناخت. اول، این نمایشی شاعرانه است که در اجرا با طنین موسیقی همراه می‌شود. در نمایش نو شعر نمایشی با دامنۀ وسیعی از اشعار تغزلی و مذهبی که حتی شاید با روایت اصلی بی‌ارتباط باشند، پیوندی بینامتنی برقرار می‌کند و همین از دلایل پیچیدگی و دشواری فهم کامل متن نمایش نو است و بر رازآمیزی‌اش می‌افزاید. دوم، نمایش نو اساساً در ارتباط با محیط طبیعی معنا و گسترش می‌یابد؛ هم در صحنة اجرا و هم در شعر نمایشی نشانه‌های طبیعت به‌وفور یافت می‌شوند و این تا جایی است که وصف طبیعت و حال‌وهوای آن گاه بر روایت اصلی پیشی می‌گیرد. سوم، در شمار زیادی از نمایشهای نو خشونتی (جسمانی) مشهود است که البته هرگز در اجرا به دیده نمی‌آید، بلکه به‌دقت و گاه با جزئیات در قالب شعر نمایشی مجسم می‌شود. چهارم، شیته که نقش اصلی نمایش است، در روند اجرا استحاله می‌یابد و در دومین بخش نمایش چهرة حقیقی خود را می‌نماید.

نمایش‌نامه‌ی در خواب دیگران امتداد رخ‌دادها در تاریخ است. رخ‌دادهایی که در این امتداد، اگر چه ممکن است صورت‌شان تغییر کند اما در اصل، رنج‌ها، خوشی‌ها‌ و مفاهیم یک‌سان در ارتباط با انسان ایجاد می‌کنند. زمان در این نمایش‌نامه از مرداد 1332 آغاز می‌شود و تا سال 1388 ادامه می‌یابد. این زمانِ کِش آمده در متن، در کنار یک مکان ثابت (خانه)، مجموعه‌ای از دوره‌های پرالتهاب تاریخ ایران، (در این‌جا تهران‌) را شامل می‌شود که اگر‌چه همه‌ی آن رخ‌دادهای تاریخی، هر کدام دنیایی از فراز و نشیب و چون و چرا دارند، اما در این نمایش‌نامه، تبعات‌شان در زند‌گی یک (یا چند) خانواده مورد توجه قرار می‌گیرد.

پیتر د بویسر فیلم‌ساز و نویسندۀ بلژیکی، داستان و ناداستان می‌نویسد؛ تئاتر و غیر تئاتر. متن‌های خودش را روی صحنه می‌برد و او با لقب هایرونیموس بوش معاصرِ ادبیات و قصه گوی قرن بیست و دو توصیف می‌کنند.

***

بر صحنه، مجموعه‌ای از اشیاست که نقش ویژه ای را در تاریخ ما بازی کرده اند. آن‌ها آن‌جا بودند وقتی ما کسی شدیم که امروز هستیم. زمانی که بار دیگر امتداد مسیر ما برای ما چیده شد، آن‌ها در سکوت حضور داشتند. همراه این‌ها یک پسر و یک اسب در جست‌وجوی آیندۀ گمشده هستند. یک سفر لذت‌بخش و حماسی در حال شروع شدن است.

واتسلاو هاول نویسنده‌ی منتقد و معترض حکومت کمونیستی چک بود. او سالها تحت نظارت حکومت وقت زندگی کرد زندانی شد و آزار دید اما فعالیت هر روزه اش در تئاتر و ادبیات متوقف نشد هاول که نقش مهمی در پیروزی انقلاب مخملی چکسلواکی داشت، در سال ۱۹۸۹ اولین رئیس‌جمهور غیر کمونیست حکومت چکسلواکی شد. انقلابی که او در آن نقش داشت انقلابی بدون خونریزی بود که منجر به فروپاشی حکومتِ کمونیستی چکسلواکی و تشکیل دو کشور جدید چک و اسلواکی شد شاید بهترین معرفی هاول همان باشد که یژی نمتس روانشناس و دوست هاول درباره او می گوید: اگر نمی خواست راجع به مطلبی بنویسد نمی‌نوشت و اگر میخواست درباره مطلبی بنویسد آن را فقط همانجور که معتقد بود حقیقت دارد می‌نوشت. متروک بی انتها یک نمایشنامه نیمه اتوبیوگرافیک از واتسلاو هاول است که او سال 1984 در روزهای پس از آزادی از زندان نوشته . نمایشنامه درباره یک مخالف سیاسی به نام لئوپولد نتلزاست که میترسد بابت نوشتن به زندان برود. لئوپولد تحت فشار دوستان، همفکران و نزدیکانش است. این فشارها علاوه بر نظارت مستمر دولتی، او را از نوشتن بیشتر ناتوان کرده او از سمت نمایندگان حکومت پیشنهادی دریافت میکند در ازای آزادی. نویسنده تصمیم میگیرد به زندان برود اما منکر نوشته هایش نشود اما… این نمایشنامه را تام استوپارد به زبان انگلیسی ترجمه کرده است. متروک بی انتها (لارگو دسولاتو) در تلگراف به عنوان یکی از 15 نمایشنامه برتر تمام دوران ثبت شده است.

نمایش‌نامه‌ی پنج‌پرده‌ای و مینی‌مالیستی وازریک مرده است! به نویسند‌گی صحرا رمضانیان برداشتی آزاد از داستانی کوتاه با همین عنوان به قلم احمد آرام است. زبان نمایش‌نامه نیز ترکیبی از گفت‌وگوها و تک‌گویی‌های محاوره‌ای فارسی، زبان شعر و زبان انگلیسی است. گوزن شمالی در این نمایش‌نامه، نمادی از انسان مهاجر و سرگشته است که اشاره به زند‌گی روزمره‌ی کتی هم دارد زیرا او برای امرار معاش باید لباس گوزن بپوشد.باید تأکید کنم نمایش‌نامه‌ی وازریک مرده است! قهرمانی ندارد بل‌که شاهد انسان‌های معمولی هستیم. رمضانیان به زندگی تکنولوژی‌زده و غربت مهاجران توجه ویژه‌ای کرده و این مفاهیم را به داستان اصلی اضافه کرده است.

بریانی لِی‌وری سال 1947 در دوزبری، شهری کوچک از توابع یورک شایر انگلستان متولد شد و فعالیت در تئاتر را با بازیگری در نقش‌های فرعی و کم‌اهمیت شروع کرد. به گفتۀ خودش به همین دلیل تصمیم گرفت شروع به نوشتن کند تا نقش‌های اصلی و بهتری برای زنان بنویسد. از سال 1967 تا‌به‌حال بیش از بیست نمایش‌نامه نوشته است و پنج نمایش‌نامۀ او در نیویورکر به چاپ رسیده‌اند. یخ‌زده، مهم‌ترین نمایش‌نامۀ وی، در سال 1989 نوشته و نامزد دریافت جایزۀ تونی شده است. نمایش‌نامه‌های او رنگ و بوی فمنیستی دارند و بیشتر شخصیت‌های او زن هستند. این ویژگی را در نمایش‌نامه “نور بیشتر” می‌توان دید. در این نمایش‌نامه به‌جز یک شخصیت مرد باقی شخصیت‌های حاضر در متن زن هستند. نمایش‌نامۀ یخ‌زده موفقیت‌های متعددی را کسب کرد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به نامزدی در جوایز تونی برای بهترین نمایش، جایزۀ بهترین نمایش‌نامه از جوایز تئاتر بریتانیا و قرار گرفتن در لیست چهل نمایش‌نامۀ برتر دنیا در نظرسنجی ایندیپندنت نام برد. آخرین عید پاک، جزیرۀ گنج، ایلیریا، کورسک و آسمان قرمز از دیگر آثار او هستند.